Ο “Ερντογανισμός” εκθρονίζει τον “Κεμαλισμό” και γιατί αυτό πρέπει να μας ανησυχεί

---

Του Τάσου Χατζηβασιλείου(*)

«Τούρκος είναι ο στραμμένος προς τη Δύση πολίτης που πρωτίστως είναι εκκοσμικευμένος και λαϊκός». Αυτός είναι ο ορισμός της τουρκικής εθνικής ταυτότητας κατά τον κεμαλισμό. Το Ισλάμ δεν έχει θέση στη δημόσια σφαίρα, καθώς παραδοσιακά συνδέεται με το οθωμανικό παρελθόν, το οποίο στις αρχές του 20ού αιώνα είναι συνώνυμο της παρακμής. Έτσι, το 1923, ο Ατατούρκ αντικαθιστά την παραδοσιακή μουσουλμανική θρησκεία με μια σύγχρονη προσωποπαγή ιδεολογία, τον κεμαλισμό, που στην ουσία εξελίσσεται σε «πολιτική» θρησκεία.

Έκτοτε, το Ισλάμ στην Τουρκία περνάει από σαράντα κύματα. Οι διαχειριστές της κεμαλικής ιδεολογίας το χρησιμοποιούν κατά το δοκούν. Άλλοτε το θέτουν στο απόλυτο περιθώριο, φωτογραφίζοντάς το ως απειλή για τη σύγχρονη εθνική ταυτότητα της κοσμικής δημοκρατίας. Κι άλλοτε το χρησιμοποιούν ως εργαλείο για τη συσπείρωση του τουρκικού έθνους, κυρίως όταν προκύπτει κάποιος «αναπάντεχος» εχθρός (κουρδικός εθνικισμός, κομμουνιστικός κίνδυνος κλπ).

Με τη νίκη του ΑΚΡ, τα πράγματα κάπως αλλάζουν. Και μάλιστα δύο φορές. Στην αρχή, κατά την περίοδο 2002-2013, η διακυβέρνηση Ερντογάν προσθέτει το Ισλάμ στην τουρκική εθνική ταυτότητα ως δομικό στοιχείο, ως συμπλήρωμα της κοσμικότητας. Πλάθεται μια νέα εθνική ταυτότητα που περικλείει περισσότερους: ισλαμιστές, φιλελεύθερους που βλέπουν τον Ερντογάν ως συνεχιστή του Οζάλ, αστούς που πιστεύουν στον εξευρωπαϊσμό της Τουρκίας, ακόμα και Κούρδους. 

Αρχικά, το ΑΚΡ δεν διεκδικεί ρήξη με τον κεμαλισμό. Εκφράζει κεμαλική νομιμότητα και προβάλλει τη θρησκεία ως δημοκρατικό αγαθό. Διεκδικεί την ανάδειξη του Ισλάμ σε εργαλείο για τη συνοχή και τον εκδυτικισμό της κοινωνίας. Συνδιαλέγεται με τους Κούρδους, ανοίγει κουρδόφωνα ραδιοτηλεοπτικά δίκτυα, περνάει νομοθετικά πακέτα που περιορίζουν δραστικά το ρόλο του στρατού και στην ουσία απογυμνώνει τις ένοπλες δυνάμεις από την πολιτική ισχύ τους.

Στην ουσία, τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης Ερντογάν, το Ισλάμ – κατά παράδοξο τρόπο ? γίνεται όχημα εκδημοκρατισμού και εξευρωπαϊσμού της κοινωνίας. Κι αυτό συνιστά μείζων αλλαγή στην τουρκική πολιτική πραγματικότητα. 

Η δεύτερη αλλαγή συντελείται μετά το 2013. Το ΑΚΡ αλλάζει ρητορική. Έρχεται σταδιακά σε αντίθεση με τον κεμαλισμό και περιγράφει το Ισλάμ ως το κυρίαρχο συστατικό της εθνικής ταυτότητας. Αρχίζει να κάνει λόγο περί «μακρόχρονης κυριαρχίας κοσμικών δυτικόστροφων ελίτ που εμποδίζουν την επανασύνδεση του κράτους με το έθνος του». Και συνεχίζει: «αυτό το έθνος πλέον είναι πρωτίστως ισλαμικό».

Σταδιακά, λοιπόν, το πολιτικό Ισλάμ διεκδικεί την αποκατάσταση του τουρκικού μουσουλμανικού έθνους, το οποίο επί δεκαετίες βρισκόταν αποκομμένο από το κράτος, άρα βρισκόταν στο περιθώριο. Κι εδώ εντοπίζεται η ουσία της σημερινής πολιτικής Ερντογάν που συνίσταται σε νέο Σύνταγμα και νέο πολίτευμα.

Αφ’ ενός, το νέο Σύνταγμα θα έχει σκοπό να αποκαταστήσει την εθνική βούληση των Τούρκων, που ταυτόχρονα είναι και μουσουλμάνοι. Αφ΄ ετέρου, το προεδρικό σύστημα θα μετατρέψει την Τουρκία σε «ένδοξο κράτος». Σε ανύποπτο χρόνο, το 2013, ο Ερντογάν δηλώνει: «Το προεδρικό σύστημα δεν μας είναι ξένο. Με αυτό έζησαν οι Οθωμανοί πρόγονοί μας (sic). Με αυτό ζουν τα ανεπτυγμένα κράτη, όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Γαλλία κλπ». Επομένως, το προεδρικό σύστημα θα εξασφαλίσει τη μεγαλοπρέπεια της χώρας και θα αποκαταστήσει τη σύνδεση της σύγχρονης Τουρκίας με το λαμπρό οθωμανικό παρελθόν της. 

Όμως ο κεμαλισμός και ο κοσμικός του χαρακτήρας έρχονται σε ευθεία αντίθεση με τις ανωτέρω επιδιώξεις. Γι΄ αυτό φαίνεται αναγκαία η διαμόρφωση μιας νέας ιδεολογίας που θα αντικαταστήσει τον κεμαλισμό. Σήμερα, ο ισλαμιστής Ερντογάν επιχειρεί να αντικαταστήσει την πρωτοκαθεδρία του κεμαλισμού όχι με το Ισλάμ αλλά με μια νέα προσωπολατρία: τον «Ερντογανισμό».

Για να επιτευχθεί ο στόχος, χρειάζεται ένας λαοπρόβλητος ηγέτης ηρωικών διαστάσεων που θα μπορέσει να εκθρονίσει τον Ατατούρκ από το πάνθεον του τουρκικού έθνους. Σε αυτό το πλαίσιο, ο σημερινός Τούρκος Πρόεδρος επιχειρεί να οικοδομήσει την εικόνα ενός ασυμβίβαστου ηγέτη που τολμά να τα βάζει με τη Δύση. Ενός στιβαρού πολιτικού άνδρα που φέρνει το λαό στην εξουσία και αποκαθιστά τις αδικίες που τελέστηκαν σε βάρος του μουσουλμανικού τουρκικού έθνους. Ενός ηγέτη που επειδή εγγυάται τη συνοχή του κράτους, δέχεται τρομοκρατικά χτυπήματα και πλήττεται από τον επικίνδυνο κουρδικό εθνικισμό. Ενός νέου εθνικού πατέρα που ηγείται ενός σύγχρονου ισλαμικού μετώπου που φιλοδοξεί να ξεπεράσει τα τουρκικά όρια. Ενός ισχυρού πολιτικού που διαθέτει την απόλυτη εξουσία.

Αυτή ακριβώς η απόλυτη εξουσία πρέπει να προβληματίσει την Αθήνα. Διότι, εξ ορισμού, η απολυτότητα εμπεριέχει το στοιχείο του απροσδόκητου. Κι επειδή οι αντιδράσεις του «απόλυτου» Ερντογάν θα είναι απροσδόκητες, αυτομάτως καθίστανται δυνητικά επικίνδυνες. Επικίνδυνες πρωτίστως για το λαό του και, στη συνέχεια, για την ευρύτερη γειτονιά. Από πλευράς μας, η επαγρύπνηση είναι τουλάχιστον απαραίτητη.

* Ο Τάσος Χατζηβασιλείου είναι Πολιτικός Επιστήμονας-Τουρκολόγος.

ΠΗΓΗ:ΑΠΕ

militaire